Restart » History

Opracowanie: Anna Ostręga, AGH w Krakowie

KAMIENIOŁOM LIBANA

Kamieniołomy na Krzemionkach Podgórskich

Kamieniołom Libana znajduje się na zrębowych wzgórzach Krzemionek Podgórskich w XIII dzielnicy Krakowa – Podgórzu. Najstarszymi odsłoniętymi tu osadami są skały górnej jury – margle i wapienie jurajskie, które od średniowiecza do lat 80. XX w. wieku były przedmiotem eksploatacji w licznych kamieniołomach: Szkoła Twardowskiego (dziś Park Bednarskiego), Bonarka, Miejski, Pod Wieżą TV, Pod Benedyktem oraz znajdujących się na terenie byłego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Plaszow i wielu innych, niewielkich, których ślady zacierane są przez przyrodę i zabudowę miejską. Kiedyś kamieniołomy na Krzemionkach Podgórskich, a zwłaszcza Kamieniołom Libana największy z nich i najbliżej położony Kopca Krakusa postrzegane były, jako obiekty, które „rozgrzebały zbocze Lasoty w wapienną kotlinę (…) a uraz zadany tym urodzie Krzemionek wyrównały korzyści z eksploatacji” (Kiełkowski 1972). Zlikwidowany w 1986 roku Zakład Górniczy „Za Torem” (znany dziś jako Kamieniołom Libana) funkcjonujący wówczas w strukturach Cementowni „Nowa Huta” – Wydział Produkcji Wapna, przez ponad 110 lat dostarczał dobrej jakości materiał budowlany dla Krakowa i okolic. W szczególny sposób wpisał się w historię miasta, nie tylko jako przedsiębiorstwo, ale także miejsce martyrologii, plan filmowy oraz enklawa dzikiej przyrody.

Założenie przedsiębiorstwa i przemiany własnościowe

Jako rok powstania przedsiębiorstwa LIBAN & EHRENPREIS. KAMIENIOŁOMY I PIERWSZA KRAJOWA FABRYKA WAPNA podaje się rok 1872 (taki widnieje na winiecie z 1888). Założycielami byli żydowscy przedsiębiorcy Józef Liban oraz Max Ehrenpreis. Pod koniec XIX wieku przedsiębiorstwo było uznawane za największe i najważniejsze w branży materiałów budowlanych w Krakowie i okolicach.

Na przestrzeni lat przedsiębiorstwo podlegało przemianom własnościowym. W roku 1928 firma została przekształcona w spółkę akcyjną – Liban & Ehrenpreis. Wapienniki i Kamieniołomy Sp. Akcyjna w Krakowie. W 1946 roku firma została upaństwowiona. Wchodziła w skład różnych większych przedsiębiorstw i zmieniała nazwy np. na Krakowskie Zakłady Przemysłu Wapienniczego w Krakowie. W 1969 roku Krakowskie Zakłady Przemysłu Wapienniczego w Krakowie zostały połączone z Chrzanowskimi Zakładami Przemysłu Wapienniczego w Płazie tworząc Krakowskie Zakłady Przemysłu Wapienniczego w Płazie. Kopalnia Wapienia „Kraków - Za Torem”. W ostatnich latach firma funkcjonowała w strukturach Krakowskiego Kombinatu Cementowo-Wapienniczego. Wydział Produkcji Wapna – Zakład Górniczy „Kraków - Za Torem”.

Eksploatacja

Przedmiotem eksploatacji były wapienie skaliste wieku jurajskiego. W złożu występowały buły krzemienne oraz skamieniałości świadczące o wieku warstw skalnych. Proces wydobywania, przeróbki i przetwórstwa na wapno zmieniał się na przestrzeni ponad 110 lat funkcjonowania kamieniołomu i wapiennika. Pierwszym etapem było zdjęcie nadkładu czyli mas ziemnych i skalnych zalegających nad złożem. Nadkład składowano głównie po wschodniej i zachodniej stronie kamieniołomu.

W początkowych latach urabianie złoża odbywało się ręcznie za pomocą narzędzi np. kliny, łomy, młoty, brechy. Potem złoże urabiano z wykorzystaniem materiałów wybuchowych, które załadowane do wywierconych otworów i odpalone rozsadzały złoże. Na ścianach kamieniołomu widoczne są ślady po narzędziach i otworach wiertniczych. Główny front eksploatacyjny przebiegał w kierunku południowym, potem zachodnim, a wysokość ściany eksploatacyjnej wynosiła do 36 m. Eksploatowane wapienie charakteryzowały się korzystną zawartością podstawowych wskaźników chemicznych (węglanu wapnia, tlenku magnezu, tlenku krzemu). Wykorzystywane były do produkcji wapna budowlanego, przemysłowego i rolniczego, a także mąki bitumicznej oraz jako topniki do huty i kamień budowlany.

Przeróbka i transport urobku

Rozbiórka kamienia czyli tłuczenie i sortowanie najpierw odbywało się ręcznie, w pobliżu ściany kamieniołomu. W zależności od frakcji, kamień był odwożony wózkami kolebowymi („ludzką siłą napędzanymi”, ciągnionymi przez konie fabryczne lub lokomotywkę) na rampę załadowczą, następnie załadowywany na wagony i transportowany do odbiorców. Natomiast większe bryły przeznaczane były na wypał do pieców kręgowych Hoffmanna. Potem przeróbka kamienia wapiennego miała miejsce w zakładzie przeróbczym zlokalizowanym w starej sztolni po północno-zachodniej stronie kamieniołomu. Urobek (odstrzelone wapienie) ładowany był za pomocą koparek na samochody samowyładowcze i przewożony do zakładu przeróbczego. Po skruszeniu i przesianiu kamień wapienny był transportowany (w zależności od frakcji i okresu) do pieców kręgowych, pieców szybowych lub do odbiorców (jako topnik do hut i kamień budowlany), a podziarno na składowisko odpadów. Transport kamienia z zakładu przeróbczego do pieców szybowych odbywał się za pomocą przenośników taśmowych. Zakład przeróbczy zachował się szczątkowo – pozostały rampy wyładowcze, silosy na kamień wapienny oraz ślady przenośników taśmowych. Zachowały się niewielkie fragmenty kolejki wąskotorowej oraz parowozownia (przekształcona potem w warsztaty).

Wypał kamienia wapiennego

Wypał kamienia wapiennego odbywał się najpierw w piecach Rumforda i piecach kręgowych Hoffmanna. Wypał w piecach kręgowych wymagał dużego nakładu pracy ręcznej, a przy niskim wynagrodzeniu, nie było chętnych do obsługi pieców. Piece opalane były węglem, którego magazyn znajdował się w pobliżu. Załadunek kamienia wapiennego i wyładunek wapna z pieców odbywały się ręcznie. Nie było możliwości zastosowania mechanizacji procesu wypału. Wydajność pieców była zatem niska (wykorzystanie urobku na poziomie 30-35%), co wymusiło decyzję o ich likwidacji. W latach 1971-1975 piece kręgowe zostały zastąpione piecami szybowymi. Zlokalizowano je na spągu wyrobiska po zachodniej stronie wraz przenośnikami taśmowymi i zbiornikami na wapno przemysłowe. Załadunek pieców odbywał się na górnym poziomie, gdzie zbudowano zbiornik i silosy na koks oraz zainstalowano urządzenia podające kamień wapienny i koks, które naprzemiennie były układane w szybie pieców. Piece szybowe wraz z przenośnikiem taśmowym i zbiornikiem na wapno oraz silosem na koks zachowały się do dnia dzisiejszego.

Obóz Karny Służby Budowlanej

W czasie II wojny światowej Kamieniołom Libana był miejscem martyrologii. W 1942 roku został przejęty przez administrację hitlerowskich okupantów i przekształcony w obóz pracy przymusowej – Obóz Karny Służby Budowlanej, którego komendantem był Bruno Benecke. Powstanie obozu było związane z utworzoną przez okupanta organizacją zwaną Baudienst – Służba Budowlana, która miała na celu zmuszanie Polaków (18-60 lat) do pracy na rzecz III Rzeszy np. przy pracach budowlanych czy w przemyśle zbrojeniowym (Kiełkowski 1972). Do karnego obozu trafiali junacy (pracownicy), którzy unikali odbycia obowiązkowej pracy.

Łącznie przez obóz mogło przejść około 2000 więźniów (Kiełkowski 1972), średnio rocznie przebywało od 100 do 180 więźniów (za wyjątkiem roku 1942 roku, wtedy było 800 więźniów przeniesionych z obozu w Dębie). Więźniowie ginęli w wyniku ciężkiej pracy (12-14 godzin dziennie), katastrofalnych warunków (sanitarnych, brakowało żywności i ubrań), brutalnych represji ze strony straży obozowej (bicie, chłosty, zakuwanie rąk i nóg w łańcuchy), ulegali też śmiertelnym wypadkom. Nie wiadomo ilu zginęło.

Więźniowe pracowali, grupami zwanymi partiami, przy zdejmowaniu nadkładu; kruszeniu odstrzelonego urobku - drągami, młotami i kilofami; czy transporcie urobku taczkami lub żelaznymi wózkami (kolibami) na szynach. Jako lżejsza praca uznawana była ręczna przeróbka – tłuczenie (kruszenie), sortowanie i układanie w pryzmy kamienia. Najtrudniejsza praca była przy wydobyciu i wypalaniu wapna.

W lipcu 1944 roku doszło do masowej ucieczki strażników i więźniów spowodowanej zbliżającym się frontem. W obozie pozostało tylko 23 więźniów, w większości chorych, którzy nie mieli możliwości ucieczki. W nocy z 21 na 22 lipca 1944 roku komendant obozu urządził pijatykę wspólnie z inspektorem Służby Budowlanej i kapitanem Wehrmachtu i nakazał rozstrzelać pozostałych osadzonych (trójce udało się uciec). Poległych więźniów pochowano obok dawnego baraku, u stóp ściany kamieniołomu, gdzie dziś znajduje się tablica pamiątkowa oraz zbiorowa mogiła, na której płycie wypisano nazwiska poległych więźniów (Kiełkowski 1972, Gieroń 2022).

Likwidacja i rekultywacja kamieniołomu

Już od lat 70. XX w. planowano docelowe zagospodarowanie kamieniołomu. W duchu tych planów powstawały opracowania określające nowe funkcje jak również sposób i harmonogram rekultywacji. Zakładano, że kamieniołom funkcjonował będzie do 1995 r, tyle bowiem czasu potrzeba na realizację prac przygotowawczych podporządkowanych potrzebom rekultywacji i zagospodarowania. Miały się wpisywać w szerszy plan rewitalizacji pn. „Podgórski Park Wypoczynku i Kontemplacji”. Kamieniołom, jako element tego parku, miał zostać przekształcony w akwen rekreacyjny dla sportów wodnych z zapleczem sportowo-plażowym. Ponieważ koncepcja zakładała utworzenie zbiornika rekreacyjnego, konieczne było pogłębienie wyrobiska do poziomu wodonośnego. Dokumentacja udostępnienia poziomu +202 m (wodonośnego) została opracowana i rozpoczęto jej wdrażanie. Jednak w 1986 roku zakończono ostatecznie eksploatację, a tym samym tworzenie zbiornika wodnego. Podjęto decyzję, że kamieniołom będzie stanowił strefę rekreacji biernej zachowując charakter parku krajobrazowego. Jedną z przyczyn takiej decyzji była znacząca uciążliwość kamieniołomu dla mieszkańców.

Zaktualizowana koncepcja rekultywacji i docelowego zagospodarowania (z roku 1988) zakładała: niwelacje powierzchni, rozplantowanie mas ziemi na zwałowisku nadkładu oraz nawiezienie odpadów przeróbczych na spąg wyrobiska i przykrycie ich warstwą urodzajnej gleby, a następnie wysiew roślin motylkowych i trawiastych. Kolejnym etapem miało być urządzenie komponowanego parku poprzez wprowadzenie zieleni niskiej i wysokiej. Górna krawędź wyrobiska miała być zabezpieczona ogrodzeniem i krzewami (to zadanie miała wykonać dzielnica). Po wizji lokalnej odstąpiono od nawożenia i zazieleniania spągu kamieniołomu, ze względu na widoczną już wówczas samoczynną sukcesję przyrody.

Przez wszystkie lata po zamknięciu, Kamieniołom Libana był siedzibą różnych wydziałów czy jednostek miejskich, a także Fundacji Miejskiej. Kolejne próby zagospodarowania Kamieniołomu Libana podjęte zostały w 2003 roku przez założoną dla tego celu Fundację Miejską CENTRUM EDUKACJI KULTUROWEJ I EKOLOGICZNEJ. Programem zagospodarowania objęte zostały również tereny otaczające kamieniołom. Zaplanowano funkcje sportowe (wspinaczka skałkowa); edukacyjne (pracownia przyrodnicza, chemiczna i in.); archiwum - miejsce systematyzowania materiałów historycznych; ekspozycje oraz ścieżki tematyczne. Program ten nie został zrealizowany.

W 2022 roku utworzono użytek ekologiczny KAMIENIOŁOM LIBANA o powierzchni 14,82 ha dla ochrony mozaiki ekosystemów samorzutnie wykształconych w dawnym kamieniołomie wapieni. Północna, zabudowana część kamieniołomu jest siedzibą Zarządu Zieleni Miejskiej.

Źródła:

Materiały archiwalne

Kiełkowski R.: Historie spod Kopca Krakusa. Wydawnictwo Literackie. Kraków 1972

Gieroń R.: Masakra więźniów karnego obozu pracy „Liban”, https://ipn.gov.pl/pl/historia-z-ipn/147535,Roman-Gieron-Masakra-wiezniow-karnego-obozu-pracy-Liban.html

CONTACT US